AĞAC KULTU

        Naxçıvanda mövcud olan inama görə, hər bir əşyanın və ya  canlının sahibi vardır. Buna «yiyə» deyilir. Toplanmış materiallar sübut edir ki, xalq inamına görə dağın, daşın, suyun, ağac və kolların da sahibi vardır. Həmin inancın paralellərini araşdırarkən məlum olur ki, Sibir və Altay türklərində də eyni inanc mövcuddur. Bu, yakutlarda «iççi», digər türk xalqlarında «eçi», «yeçi», «yeyə» adlanır.

     Ağac kultunu araşdırarkən bir sıra məsələlərlə yanaşı, «Əshabi-Kəhf»də və digər ziyarətgahlarda ətrafdakı ağac və kollara parça bağlanmasının mənasını və genezisinin öyrənilməsinə xüsusi dəqqət yetirilmişdir. Müqayisəli araşdırmalar göstərir ki, bu inanc digər türk xalqlarında, o cümlədən Anadolu türklərində də mövcuddur. Yəni bir sıra ziyarətgahlarda ağac və kollara parça bağlama adəti vardır. Oxşar olaraq Sibir və Altay xalqlarında ağaclara bez, parça bağlama ağac yiyəsini razı salmaq üçündür. Bu, ağac ruhuna qurban xarakteri daşıyır. Yakutlarda ağaca bağlanan bez və ya parça «sarama» adlanır. Ağacı da insan kimi canlı hesab edən yakutlar ona alqışlar söyləyirlər. Oxşar alqışa və insanın ağacla təmas qura bilməsinə «Kitabi-Dədə Qorqud» boylarında rast gəlirik. Qədim şumer dastanı «Bilqamıs» dastanında da ağac kultu əsas yer tutur. Ağacın müqəddəsliyi Orta Asiya ərazisindəki türk dastanlarında da geniş yayılmışdır.  Görünür ki, türklər ağaca ana, məhsuldarlıq rəmzi kimi baxırlar. Heç təsadüfi deyil ki, dünyanın bir sıra xalqlarında həyat ağacı adlanan müxtəlif mifik ağaclar mövcuddur. Təsəvvürlərə görə, həmin ağac insana əbədi həyat bəxş edir, xəstələri sağaldır. Onların meyvələri, budaqları və yarpaqları şəfavericidir.  Qədim təsəvvürlərə görə, ağacın müqəddəsliyi onun yeraltı və yerüstü həyata malik olmasındadır. Yəni torpaqda olan hissə - köklər yeraltı dünyaya məxsus olmaqla ölümü, yerüstü hissəsi isə bu dünyanı, yeniləşməni, yaşamı təmsil edir. Sibir türklərinin inamına görə, yer kürəsinin tam ortasında bir müqəddəs ağac var. Bu, Tanrıya qədər yüksəlir. Mirəli Seyidov dünya (həyat) ağacının daha çox dağın başında yerləşdiyini göstərir: «Dünya ağacları adətən dağın təpəsində, qayanın başında, yanında bitərmiş. Bununla da  insan dağ inamı, dağ tanrısı (yiyəsi) ilə ağaca inam, dünya ağacına inamı birləşdirib daha güclü inam yaratmaq istəmişdir». Həyat ağacı ilə bərabər Azərbaycan türklərinin inam sistemində həyat meyvəsi də əsas yer tutur. Nağıl və dastanlarımızda həyat meyvəsi, sağlamlıq simvolu alma götürülür. «Məlikməmməd» nağılında padşahın bağında bitən cavanlıq alması və onunla bağlı hadisələrdən bəhs olunur. Nağıllarda dərvişin və ya müqəddəs bir adamın alma verməsi ilə sonsuzluqdan qurtarmaq olur.  Maraqlı məsələlərdən biri «Əshabi-Kəhf»dəki ağac və kollara müxtəlif parça, bez qırıqları bağlanması ilə bağlı inamın genezisini müəyyənləşdirməkdir. Qeyd edək ki, Naxçıvan ərazisində təkcə «Əshabi-Kəhf»də deyil, bir neçə ziyarətgahda ətrafdakı ağac və kollara əski bağlama inamı vardır. Alməmməd (Camaldın kəndi yaxınlığında) pirində Düymə Quyusu adlanan ziyarətgah yerinin yanındakı armud ağacına, Havuş pirində armud ağacına, Tənənəm kəndindəki «Pir Süleyman» türbəsində qaraçalı koluna, həmçinin «Salatın piri» adlanan qaraçalı koluna, Ərəfsə pirinin ətrafindakı kola və s. əsgibağlama adəti vardır.

          Müqayisəli araşdırmalar göstərir ki, bu inam, dini baxışlarından asılı olmayaraq bütün türk xalqları arasında yayılmışdır. Türklərin qədim din və inanclar sisteminin tədqiqi ilə məşğul olan görkəmli araşdırıcılar N.A.Alekseyev, A.B.Anoxin, L.P.Potapov, L.Y.Çançibayeva, Əbdülqadir İnan və başqaları bunu qədim türklərin təsəvvürünə görə, ağacları canlı hesab etməklə, onların hami ruha (yiyə) malik olması inamı ilə əlaqələndirirlər. Alekseyev N.A. yazır ki, bu yiyə ruhuna qurban verməkdir.

          Qədim türklərin təfəkküründə ağac və meşə insan həyatına mühüm təsir edən müqəddəs varlıqdır. Türklər onları, yəni yiyələrini məmnun etdikcə səadətin artacağına, bolluq, bərəkət olacağına, firavan yaşayacaqlarına inanırdılar.

          Araşdırmalar göstərir ki, hər ağaca parça bağlanmaz. Ancaq müqəddəs yerlərdə, dağ keçidlərindəki ağaclara (hətta ağacın növü də məlum olmaldır) bağlanır. S.İ.Rudenkonun məlumatına görə, başqırdlar dağ ruhları üçün zirvələrdəki ağac və  kollara parça bağlayırlar. Bu, «səprək» adlanır. Yakutlar buna «salama», «sarama», altaylar «salam», «yalama» deyirlər. Ağaclar müqəddəsliyinə görə, fərqlənirlər. Sibir və Altay türklərində qayın ağacları. Orta Asiyada ağcaqayın, dağdağan və çinar müqəddəs hesab edilir.

         «Əshabi-Kəhf»də isə dağdağan ağacı müqəddəs sayılır. Qeyd edilməlidir ki, keçən əsrin 80-cı illərinə qədər burada çox sayda dağdağan ağacı var idi. Ziyarətə gələnlər onların meyvələrindən yığıb müxtəlif xəstəliklərdə dərman kimi istifadə edirdilər. Dağdağandan hazırlanmış muncuq (həmayil) gözdəymədən və müəyyən xəstəliklərdən qorunmaq üçün kiçik uşaqların paltarlarından və ya boynundan asılırdı. Xalq arasında olan inama görə: «Dağdağan ağacını qırmazlar. Çünkü adama qarğış eyləyər. Bu qarğışın altından çıxmaq da çox çətindir. Əgər qırmısansa, gərək üstündən asasan ki, sənə göz dəyməsin.» Oxşar inam türkmənlər arasında da yayılmışdır. Q.P.Vasilyeva yazır ki, gözdəymədən qorunmaq üçün ən güclü təsir edən həmayil dağdağan ağacından hazırlanardı. «Dağdağan» adlanan belə həmayil  adətən uşaqların ilk xəstəliyi dövründə onların boynundan asılır və həyatlarının sonuna qədər çıxarılmır.

          Naxçıvanda müaliçə məqsədi ilə istifadə edilən ardıc ağacı həmişə yaşıllığına görə müqəddəs sayılır. Onu qırmaq günah hesab edilir. Analoji olaraq altaylarda  «artış» adlanan bu ağacın müalicəvi xüsusiyyətləri ilə bərabər, tüstüsündən evlərdən, insan və heyvanlardan bəd ruhları qovmaq üçün istifadə edilir. Azərbaycan türklərində olduğu kimi, Sibir və Altay türkləri də hesab edirlər ki, bəd ruhlar, pis niyyətli adamlar tikanlı bitkilərdən qorxurlar.

          Dilək məqsədi ilə ağaca əsgi bağlamaq kərküklər (İraq türkmənləri) arasında da geniş yayılmışdır. Burada Sere / Suvare adlı ərazidə eyni adla tanınan ağaca böyük inam vardır. Bununla bağlı Yaşar Kalafat yazır: "Ağacın içində bir deşık vardır. Ağacın içindən keçən və uşağı olmayanların uşaqları olacaqlarına inanırlar. Uşağı olanlar bu ağaca yaşlı bir çapıt bağlar və qurban kəsərlər". Orta Asiya türklərində bəzi çinar ağaclarına müqəddəs kimi baxırlar. Q.P.Vasilyeva qeyd edir ki,  Kiz Bibinin yanındakı çinar müqəddəs hesab edilir. Xüsusən, qadınlar həmin çinarı ziyarət edərək sonsuzluqdan, müəyyən xəstəlikdən qurtarmaq üçün onun altında məclis təşkil edirlər. Eyni zamanda, çinarın budaqlarına çapıt bağlayırlar. İstək böyük olduqda məclis də böyük olur. Müəllif bunun qadın Hami-Kiz Bibinin şərəfinə edildiyini söyləyir. Eyni inam Krım türklərində də vardır. Burada ulu çinarlara güclü inam olmuşdur.

          Naxçıvanda, xüsusən Ordubadda çinarlara müqəddəs ağac kimi yanaşılır. Heç təsadüfi deyil ki, Ordubadda məscidlərin və bir sıra ziyarətgahların həyətində çinarlar vardır. Hətta xalq arasında deyirlər ki, Ordubadda harada çinar var, ora müqəddəs yerdir. Ordubad şəhərində XX yüzilliyin 70-ci illərinə qədər məscidin qabağında çox böyük bir çinar vardı. Söylənilirdi ki, bir zamanlar ustad Şeyx Nizami burada olmuş və həmin çinarın altında oturmuşdur. Çinarın gövdəsində XI əsrə aid olması ilə bağlı yazı vardı. Elə ki, məscid sökülüb yerində mədəniyyət evi tikildi, çinar qurudu.

         Naxçıvanda çinarla bərabər, məscidlərin həyətindəki qara ağaclara ehtiramla yanaşılır. Ümumiyyətlə, Naxçıvanda qara ağac ilə bağlı inam geniş yayılmışdır. Həmin inamdan bəhs edərək H.A.Quliyev və A.S.Bəxtiyarov yazırlar: «Naxçıvan şəhəri yaxınlığnda son vaxtlara qədər bir-birindən müəyyən qədər aralı iki qara ağac dururdu. Əhali onları əkiz adlandırırdı. Göstərirdilər ki, bu ağaclar yeraltı köklərlə bir-biri ilə əlaqədardır. Bunların birisinin yanında (Yarımca kəndinə gedən yolda) bir ədəd cavan qarağac bitmişdir ki, bunu da qoca qarağacın oğlu adlandırırdılar. Sonralar bu ağacın ətrafı «Xuda divan» adlı böyük qəbirstanlığa çevrilmişdir. Xalq arasında məşhur olan rəvayətə əsasən kim bu yerdən qarağacın bir quru çöpünü belə apardısa, o, qızdırma xəstəliyinə tutulurmuş».

          Naxçıvanda duvaq günü gəlinə xeyir-dua verərkən, dilək diləyərkən bar verən ağacın kiçik budağı ilə başına vurulması (toxundurulması) da məhsuldarlıqla bağlıdır.

         Yuxarıdakılardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, «Əshabi-Kəhf»dəki ağac inamı genetik cəhətdən ümumi türk xarakteri daşımaqla, çox qədim zamanlarda formalaşmışdır. Qədim türk soyu ağaca həyatverici, yaşadıcı qüvvə kimi baxmaqla onunla bağlı inancları günümüzə qədər qoruyub saxlamışdır.