İNANCLAR SİSTEMİ

DAĞ, DAŞ, MAĞARA KULTU

        «Əshabi-Kəhf» Naxçıvan ərazisində ən müqəddəs dağdır. Müqəddəslik buradakı mağara və onunla bağlı rəvayətlərlə əlaqədardır. Rəvayətdən aydın olur ki, müqəddəs yatmışlar mağaranın içərisinə doğru hərəkət etməmiş, girəcəyə yaxın yerdə yuxuya dalmışlar. Oyanıb hadisəni bildikdən sonra Allaha yalvarmışlar ki, burada onları qeybə çəksin. Beləliklə, mağarann girəcəyinin sol tərəfində, «Yeddi kimsənə» adlanan yerdə qeybə çəkilmişlər. Rəvayətdə onların həmin yerdən yuxarıya, yəni indiki məscid, «Damcıxana» və «Cənnət bəğı»na getmələrindən bəhs olunmur.

        Deməli, dağda Allah onları istəyinə çatdırdı. «Əshabi-Kəhf»də girəcəyin sağ tərəfindən, dağın üstündə qayalar elə düzülmüşdür ki, sanki göbələyi xatırladır. Başqa sözlə desək, duaları Tanrıya çatdıran, ötürücü rolunu oynayır. Yuxarı qalxdıqca məscid və «Damcixana»nın yerləşdiyi ərazi nisbətən dairəvi, silindrik formalıdır. «Cənnət bağı» adlanan ən yüksək məqam isə tam silindrikdir. Əvvəllər bura çıxmaq çox çətin idi. Məhz ağır diləyi olanlar, sonsuzluqdan qurtarmaq istəyənlər bura çıxıb dua edər, simvolik nənni qurar və evcik düzəldərdi. Burada duaların ən çox qəbul olunan yeri şərq istiqamətində dağın başına qalxan dar keçiddir. Keçidin başında ötürücü rolunu oynayan daşlar və tək dağdağan ağacı vardır.

       Maraqlıdır ki, «Əshabi-Kəhf»in ətrafındakı bir neçə dağ da müqəddəs sayılır. «Nuh tufanı» ilə bağlı Haça dağ (İlanlı dağ da deyirlər), Nəhəcir / Nuhəcir, Göynük piri-Göynük dağı.

        Silindrik formalı ibadətgahlara çox qədim zamanlardan rast gəlinir. Gəmiqayada da eyni süjetləri öyrəndikdən sonra vulkanik daşların yuxarısında silindrik formalı inanc yerləri aşkar edildi. Onun ətrafında qayalar çox sürüşkən və çətin keçilə bilən olduğundan min illərlə toxunulmaz qalmışdır. Bütün ətrafda daşlar pərakəndə dağıldığı halda, burada tam dairəvi formada daş parçaları üst-üstə yığılmışdır. Oxşar inanc yerlərinə və adətə Culfa rayonunun Camaldın kəndi yaxınlığındakı Alməmməd piri ərazisində «Düymə quyusu» (Düyməli təndir) deyilən yerdə də rast gəlinmişdir.

        Naxçıvanda, eyni zamanda Azərbaycanın digər bölgələrində, həmçinin Anadolu, Sibir, Altay-Sayan bölgələrində bir sıra müqəddəs dağlar var ki, xalq onlara tapınır. Ümumiyyətlə dağ inamının kökü çox qədim dövrlərə gedir. «Bilqamıs» dastanından məlum olur ki, şumerlərdə çətinliyə düşən, yolunu müəyyən etməyi bacarmayan şəxs çıxış yolunu dağdan diləyir.  Dağ kultu ilə bağlı olaraq «Bilqamıs»-«Dədə Qorqud» parelellərinə rast gəlirik. Şumer-Dədə Qorqud paralelləri ilə bərabər dağ inamının günümüzdə də bir sıra türk xalqlarında qorunub saxlandığı məlumdur. Həmin inanclar genetik cəhətdən eynilik təşkil edir. Qədim türklər Tanrı dağları -Tyan-Şanı müqəddəs hesab etmişlər. Qədim türklərdə hər boyun, hər elin özünəməxsus müqəddəs dağı var idi. Yəni həmin dağa ziyarətə  ancaq məxsus olduğu boyun adamları gəlirdi. N.A.Alekseyev yazır ki, Altayda elə dağlar vardı ki, ancaq ayrı-ayrı nəsillərin (boyların) müqəddəs yeridir. Eyni zamanda elə dağlar vardır ki, onlar bütün boylar üçün müqəddəs dağdır.

         «Əshabi-Kəhf»də olduğu kimi, Altay-Sayan türklərində də müqəddəs dağı ziyarət etmək üçün xüsusi hazırlıq görülür. Beltirlərin inamına görə, müqəddəs dağa-Tiqr  dağa müəyyən yerə qədər miniklə gəlmək olar. Sonra piyada qalxmaq lazımdır. Əsas ibadət yerinə qadınlar və qızlar buraxılmır (Son illərə qədər «Əshabi-Kəhf»dəki «Cənnət Bağı»na qadınlar və qızların çıxması müşkül idi. Yəni bir növ təbii qadağa qoyulmuşdu). İbadətdən sonra kəsilmiş qurban ətindən yemək hazırlayırdılar. Naxçıvanda da bu adət var. Məlum olduğu kimi, Naxçıvanda müqəddəs sayılan Gəmiqayada bir sıra heyvan təsvirləri mövcuddur. Dağlara, xüsusən dağ zirvələrində, aşınmalarda daş qalaqlanması, heyvan təsviri və ya heyvan fiquruna Mərkəzi Asiyanın bir sıra bölgələrində də rast gəlinir. M.A. Devlet Tuvada aşkar edilmiş, üzərində öküz təsviri olan daşın dağ keçidində dağ ruhuna pərəstiş məqsədi ilə qoyulduğunu göstərir. Müəllif belə daşların «Ovaa-Daş» adlandığını qeyd edir.

        Ovaa, oba ilə bağlı inamları yekunlaşdıraraq M. Seyidov belə qənaətə gəlir: «Oba ilə əlaqədar deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, «Bel» dağın dar keçidində, dağ ruhu, dağ yiyəsi, dağ tanrısı, çevrə yiyəsi şərəfinə yapma şəkildə yığılmış daş yığınına da deyilir. Deməli, oba da, bel də dağ ruhunu, tanrısını, yiyəsini təmsil edir».

         Oxşar inam «Əshabi-Kəhf»də də mövcuddur. Zəvvarlar yolların kənarlarında daş qalaqlayır, ziyarətgahda isə müəyyən yerlərdə kiçik daş parçalarını üst-üstə yığırlar. «Cənnət Bağı» «Cənnət Babı»adlann silindrik formalı məqamda da belə daş qalıqları vardır. «Əshabi-Kəhf»ə gələn zəvvarlar inanırlar ki, müqqədəs ocaq onları düşməndən, xəstəlikdən qoruyacaqdır. Dağların qoruyucu xüsusiyyətlərindən bəhs edərək Əbdulkadır İnan türklər arasında rəvayətə əsasən yazır ki, çinlilər çox qorxduqları türklərin qüvvətinin mənbəyinin Kutlu dağ olduğunu anlayaraq onları bu mənbədən məhrum etməyi düşünürdülər. Çin hökmdarı Kiyeliyen adlı qızını türk xaqanının oğluna verməyə, bunun müqabilində Kutlu dağı istəməyə qərar vermişdir. Yuluntəkin bu təklifi qəbul etmiş, çinlilər də bu qayanı parçalayaraq məmləkətlərinə daşımışlar. Bundan sonra türklər dağlardan, daşlardan, vəhşi heyvanlardan, südəmər uşaqlardan: «Köç-köç» deyə kəsilməyən səslər eşitməyə başlamışlar. Bir anda bütün sular qurumuş, yaşıllıqlar saralmışdır.

          Müqəddəs dağlar və mağaralar səmavi dinlərdə də mövcuddur. Hz. Peyğəmbərimizə (s.ə.v.) ilk vəhy Hira dağında gəlmişdir. O, təqiblərdən Sivr mağarasına sığınmaqla xilas olmuşdur. Allahın hökmü ilə mağaranın girəcəyini hörümçək öz toru ilə tutmuş, girişdə göyərçin bala çıxarmışdır.

          Hz. Musa (ə.s.) peyğəmbərə  vəhyin Turu-Sinada gəldiyi məlumdur. Hz. İbrahim (ə.s.)  peyğəmbərin Hz. İsmayılı (ə.s.) qurban kəsmə mərasimi də dağda - Mina dağında baş verib.

         «Əshabi-Kəhf»də mağara ilə bağlı inam xüsusi yer tutur. Yəni «Qurani-Kərim»in məlumatlarından aydın olduğu kimi, mağara əvvəlcədən mövcud imiş. Hələ zülmdən qaçanlardan çox öncə müqəddəs olduğuna görə ora sığınmaq məsləhət görülür.

         Azərbaycanda dağlıq zonaların çoxunda müqəddəs mağaralar mövcuddur. Xalq arasında «mağara», «kaha», «zağa» «köhül» və s. adlarla tanınan «Pir Bənövşə» (Quba rayonu), «Diri Baba» (Şamaxı), «Ağ Kaha», «Qara Kaha» (Qubadlı) və s. tanınmış ziyarətgahlar-mağaralar vardır.

         Ziyarətdə daşla bağlı inamlar xüsusi yer tutur. Yol boyu daş qalaqlamaq, «Qitmirin qəbri» deyilən yerə daş qoymaq, düşmənin daşını atmaq, «Yeddi kimsənə»də daş yapışdırmaq, Düldülün ayaq izlərinə daş atmaq, Qara daşı ziyarət etmək, «Damcıxana» və «Cənnət bağı»nda niyyət edib daşları üst-üstə qoymaq, nəhayət, bəzi adamların niyyət edib buradan kiçik daş götürüb gətirməsi, niyyət qəbul olunduqdan sonra qurbanla birlikdə həmin daşın yenidən «Əshabi-Kəhf»ə qaytarılması inamı vardır.

         Buradakı Qara daşla bağlı bir sıra rəvayətlər mövcuddur. Rəvayətlərdən birində deyilir ki, Ocaqtəpə pirində yekə bir qara daş var. «Əshabi-Kəhf»də də ondan bir az xırda daş var. Bunlar bacıdırlar. Cümə axşamı «Əshabi-Kəhf»dəki qara daş gəlir Ocaqtəpədəki böyük bacısını görüb qayıdır.

          Toplanmış materiallar göstərir ki, Naxçıvanda «Əshabi-Kəhf»lə bərabər bir sıra ziyarətgahlarda qara daşlar mövcuddur. Cəhri kəndi ərazisində İsfəndiyar və ya Qaş piri adlanan ziyarətgah mağara tiplidir. Girişi dar olsa da, bir neçə metr getdikdən sonra salonun ortasında böyük qara daş vardır. İnsanlar müxtəlif niyyətlə həmin ziyarətgaha gedirlər. Tarixi mənbələr sübut edir ki, XVIII əsrin əvvəllərində burada böyük nüfuza malik olan İsfəndiyar zavıyyəsi olmuşdur.  Həmin ziyarətgahda bitki, daş kultu geniş yayılmışdır. Ziyarətə gələnlər qara daşa nəzir qoyur, daş yapışdırır, ətrafında şam yandırırlar. Qara daşın müqəddəsliyi ilə bağlı bir neçə xalq deyimi mövcuddur. Pis övlad haqqında: «Sən doğulunca bir qara daş doğulaydı», «Qara daş səndən yaxşıdır» və s. deyilir. Xalq arasındakı inama görə, qara daşların özlərinə məxsus xüsusiyyətləri vardır. Deyirlər ki, bu daşlar artıb çoxalmaq-doğmaq xüsusiyyətinə malikdirlər. Bəzi daşların 40-a qədər bala verdiyi söylənilir. N.A.Alekseyev yazır ki, bu daşların böyüməsi 30-40 il davam edir. Bəzən bu daşların «uşaqları»-kiçik daşlar olur. Çoxalma 40 gündən bir ola bilər.

          Daşın insan ruhunu daşımaq qabiliyyətinə malik olmasına dair çoxlu inamlar mövcuddur. «Əshabi-Kəhf»də düşmən daşını atmaq ona fiziki xətər yetirmək kimi sayılır. Bu inam bütün Azərbaycan üçün xarakterik olmuşdur. Azərbaycanda keçmişdə arzu olunmayan adamın bir daha qayıtmaması üçün onun arxasınca qara daş atardılar. Daş atdıqda guya o adam geri qayıtmayacaqdır.  Naxçıvanın bəzi kəndlərində mərhumu evdən çıxardıqdan sonra onun yatdığı yerə daş qoyurlar. Mərhum dəfn edildikdən sonra həmin daş həyətə atılır. Daşın qəbirstanlığa atılması adəti də vardır.

          Şərur rayonunun Şahtaxtı, Culfa rayonunun Bənəniyar kəndlərində pirdə qara daş vardır. Kim niyyət edib həmin daşı qaldırırsa, deməli niyyət yerinə yetəcəkdir. Həmin adam deyir: «Daş, mənə quş kimi (yəni yüngül) gəldi».

           İnsanlar arasında belə bir inam vardır ki, hər kəsin özünün daşı var. «Daşımı başına salma», «Mənim daşım ağırdır», «Mən daşdan yaranmışam», «Öz daşı öz başına düşsün» və s.

           Dünya türkləri üçün xarakterik olan inama görə, insan daşa çevrilə bilər. Naxçıvanda daşa çevrilmiş insanlarla bağlı çoxlu rəvayətlər mövcuddur. İnsanın daşını çevirməklə onun xasiyyətini dəyişmək olur. Yəni onun xasiyyəti pisləşir, evdə dava-dalaş olur. Bu zaman deyirlər: «Elə bil daşı çevrilib». Təkcə insanların deyil, heyvanların daşını da çevirmək olar. Xüsusən durna qatarının səfi pozulanda deyirlər ki, kimsə daşlarını çevirib. Daşın sehirli qüvvəyə malik olmasını, onları qırarkən qığılcım verməsi ilə əlaqələndirirlər. Belə daşlar «dəmir daş» adlanır. Bir sıra qiymətli daşlardan bəzək əşyaları düzəldilir. Əqiq, zümrüd, firuzə və s. daşlar müxtəlif xəstəlikləri, nəzər dəyməni, düşmənin xətasını sovuşdura bilir.

         Deməli, «Əshabi-Kəhf»də dağ-daş və mağara inamı qədim tarixə malik olmaqla, genetik cəhətdən türklərlə bağlıdır.