ZİYARƏTƏ HAZIRLIQ, ZİYARƏTİN KEÇIRİLMƏSİ
«Əshabi-Kəhf» müqəddəs ocaq olmaqla, insanlar
çox qədim dövrlərdən buranı ziyarət etmişlər, hətta Sovet
dövlətinin ciddi qadağasına baxmayaraq, həmin illər də
Naxçıvan, həmçinin Qərbi Azərbaycanın digər bölgələri, xüsusən
Dərələyəz, Qara Kilsə, Zəngəzurun müsəlman-türk əhalisinin
müqəddəs ocağı sayılan «Əshabi-Kəhf»i ziyarətə yasaq qoyula
bilmədi. Toplanmış materiallar sübut edir ki, Naxçıvan və indi
Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycanın bütün müsəlman əhalisi
heç olmasa, həyatında bir dəfə «Əshabi-Kəhf»i ziyarət etməyi
özünə borc bilmişdir. Ziyarətə gedən adamın özü ilə
başqalarını, xüsuslə ziyarət arzusunda olub, getmək imkanı
olmayanları aparması çox böyük savab sayılırdı.
El arasında deyirlər ki, «Əshabi-Kəhf»i
yeddi il dalbadal ziyarət etmək Kərbala, hətta Həcc ziyarətinə
bərabərdir. Yəni kimin həmin ziyarətgahlara getmək imkanı
yoxdursa, bura getməklə savaba çata bilər. Ziyarətə daha çox
ailəvi gedilməsi məqbul hesab olunur. Ziyarət üçün heç bir yaş
məhdudiyyəti qoyulmur.
Ziyarətin dəqiq vaxtı yoxdur.
İlin istənilən fəslində getmək olar. Lakin təsərrüfat
işləri, həmçinin qurbanların böyüməsi və kökəlməsi ilə bağlı
olaraq ziyarətə daha çox yayın son ayı və payızda, ilk qar
yağana qədər gedirlər.
Heyvandarlıqla məşğul olanların
çoxu ilk doğulan erkək heyvanı /quzu və ya çəpic/ qurbanlıq
adlandırır, ona xüsusi baxardılar. Qurbanlığın itməsi və ya
ölməsi yaxşı əlamət sayılmazdı.
XX yüz illiyin 60-cı illərinə
qədər ziyarətə əsasən at, ulaq, qatır, hətta dəvələrlə
getmişlər. Ziyarətə gedən bir neçə qohum ailə birləşib «qəfilə»
təşkil edirdilər. Qəfiləyə daxil olanların hamısı zəvvar
adlanırdı. Qəfiləyə yaşlı, dindar kişilərdən biri rəhbərlik
edirdi. Hər qəfilədə ziyarətə getmək imkanı olmayan, qurban
aparmayan müəyyən yaşlı adamlar olurdu. Yəni arzusu olub,
imkanı olmayanlara da yardım edilirdi.
Xalq arasında olan inama görə
ziyarətdən əvvəl yuyunmaq vacib sayılır.
Məsafədən asılı olaraq bir və
ya bir neçə gün yol gedirdilər. Uzaqdan gələn zəvvarlar bir
neçə yerdə dayanır, dincəlirdilər. Bu vaxt yüngül yeməklər
yeyilirdi. Qurbanlar cavan oğlanlar tərəfindən birlikdə
sürülüb aparılır. Hansı qurban yolda o tərəf bu tərəfə qaçarsa,
deyirlər: «Könüllü getmir». Qurbanın «Əshabi-Kəhf»dən qaçıb
itməsi pis əlamət sayılır.
Zəvvarlar özləri ilə vacib
ərzaq, odun, paltar-palaz, xörək hazırlamaq üçün qab
götürürdülər. Müxtəlif istiqamətdən gələn zəvvarlar
ziyarətgaha yaxın bulaq və çeşmələrdən su doldururdular. «Əshabi-Kəhf»ə
aparılmış odunun artığı geri qaytarılmazdı. Orada bir yerə
toplanırdı ki, ehtiyacı olanlar istifadə etsin.
«Əshabi-Kəhf»ə piyada getmək
çox savab sayılır. Topladığımız materiallardan aydın olur ki,
niyyəti yerinə yetmiş bəzi zəvvarlar uzun, hətta 30-40 km
məsafəni piyada, ayaqyalın gedib qayıtmışlar. «Əshabi-Kəhf»ə
dörd ətrafdan gedən yolların daşlardan, kol-kosdan
təmizlənməsi savab hesab olunur. Eyni zamanda yolları təyin
etmək üçün hər 50-100 metrdən bir kiçik daş qalaqları
yığılırdı. Məhz buradan daş inamı başlayır. İnama görə hər kəs
öz düşməninin adını çəkib dərəyə bir daş atarsa, düşməni
bəlaya düşər. Bu inam «filankəsin daşınıatma» adlanır.
Toplanmış materiallara
əsaslanaraq demək olar ki, ziyarətlə əlaqəli ilkin inanclar
daş, su, ağac kultu ilə bağlıdır. «Əshabi-Kəhf»in ətrafindakı
yol boyu, xüsusən əsas yol istiqamətində bütün kollara,
ağaclara əl yaylıqları, müxtəlif rəngli parçalardan kəsilmiş
hissələr bağlanır ki, bunlar da «niyyət», «dilək» adlanır.
İndi də yolun ətrafındakı kollara əski bağlanılır.
«Əshabi-Kəhf»ə çatmamış, yolun
kənarında çoxlu qəbirlər vardır. Zəvvarlar ilk öncə həmin
qəbirləri ziyarət edirdilər. Yəni sadəcə mərhumların ruhuna
fatihə oxuyur, Allahdan rəhmət diləyirlər. Qəbirlərin burada
nə vaxtdan və kimə məxsus olduqları məlum deyil. Aşağı
hissədəki qəbirstanlıq isə vaxtı ilə burada mövcud olmuş
Haçaparaq kəndinə aiddir.
Rəvayətlə bağlı olaraq ilk
ziyarət olunan mağaradan 100-120 metrə qədər aralı, yolun sol
tərəfində çobanın itinin - Qitmirin basdırıldığı yerdir.
Rəvayətdə «…çobanın iti basdırıldıqdan sonra əl ağacını üstünə
taxdığı» söylənilir. Sonralar islama bağlı olaraq yuxarı
hissəsində beş barmaq olan ağac taxılmışdır.
Mağarada müqəddəsləri ziyarət
etmədən və bir sıra ayinləri yerinə yetirməzdən əvvəl
gətirilmiş qurban kəsilir. Qurban kəsilməmişdən öncə ona su
verilməsi, kəsilərkən qurban duası oxunmasına əməl olunur.
Ziyarətgahın ətrafında natəmizlik olmasın deyə, buradan xeyli
aralı, yolun sağ tərəfində qurban kəsmək üçün ayrıca yer
duzəldilmişdir. Qurban xüsusi adamlar tərəfindən kəsilir.
Bacaranlar qurbanı özləri kəsirlər. Qurban kəsilərkən qurban
sahibinin sağ əlini kəsən adamın sağ əlinin üzərinə qoyması
adətinə rast gəlinir. İnama görə, bunula qurban sahibləri
heyvanı özləri kəsmiş hesab olunur.
Qurbankəsmədən sonra mağarada
müqəddəs yerləri ziyarət etməyə başlayırlar. Qeyd edək ki,
mağaranın təbii girişi indiki pilləkənlərdən sol tərəfdə
yerləşmişdir. Min illər boyu insanların gedib-gəlməsi
nəticəsində girişdəki daşlar sürüşkənləşmişdir. Bir zamanlar
yerişi asanlaşdırmaq məqsədilə daşlardan ayaq qoymaq üçün pillələr düzəldilmişdi. İndiki pilləkən
isə mağaranın aşağı hissəsindəki sıldırımda qurulmuşdur.
İnsanların ilk rast gəldikləri
möcüzə girişin başlanğıcındakı kiçik bulaqdır. Hər tərəf sərt
qayalar, bu qayaların altından sızıb gələn bulaq sanki şəfa
suyudur. Bu, qədim mağara sakinlərinin, sonrakı dövrlərdə
zəvvarların min illər boyu istifadə etdikləri yeganə içməli
sudur.
Bulaq xalq arasında «Yeddi
kimsənə» adlanan zıyarət yerini aşağı tərəfindədir. «Yeddi
kimsənə» «Əshabi-Kəhf»in girişinin sol tərəfində qabağa doğru
əyilmiş qayanın altındadır. Sanki sığınacaqdır. Rəvayətə görə,
yeddi müqəddəs burada qayaya söykənərək qeyb olmuşlar. Divarda
dörd iz aydın görünür. Sanki insan divara söykənmiş, izi
qalmışdır. Xalq arasında olan inama görə, bu, qeybə çəkilmiş
yeddi nəfərin kürəklərinin izləridir. Həmin məqama çıxan hər
bir zəvvar müqəddəslərin izlərini öpür, bilənlər ehtiram və
ziyarət namazları qılırlar. Eyni zamanda, xəstə uşaqları
müəyyən müddət burada yatırmaq və s.inanclar vardır.
Mağaranın içərisində, «Yeddi
kimsənə»dən sonra ziyarət edilən məqam Hz. Əli və onun atı
Düldüllə bağlıdır. Rəvayətə görə, Hz. Əli bura ziyarətə
gəlmiş, Düldül sol tərəfdəki qayadan sağdakı qayaya sıçramış
və həmin qayada dal ayaqlarının izi çala kimi qalmışdır.
İnsanlar niyyət edib yerdən təqribən 5-6 metrə qədər
hündürlükdə olan həmin çalalara kiçik daşlar atırlar. Niyyəti
hasil olanın daşı orda qalır. Bir qayda olaraq üç daş atılır.
Mağaranın daxilinə girdikcə
ətrafdakı ağac və kollara parçalar bağlanır. Mağaranın daxili
yüksələn formada olmaqla, yuxarı tərəfdə, məscidə və «Cənnət
bağına» çıxan yolun solundakı qayada deşik vardır. Niyyəti
olanlar deşikdən keçib həmin qayanın başına üç dəfə
dolanırlar. Bunu daha çox xəstələr, doğmayan qadınlar və
uşaqlar edirlər.
Məscidin qabağındakı
«Qara
daş»ın və «Damcıxana»nın ziyarəti əsas məqamlardan hesab
edilir. Əvvəllər gətirilmiş nəzirlər qara
daşın yanına və ya
üstünə qoyulardı. Qara
daşı müqəddəs hesab etməklə, onu öpür,
daş yapışdırırlar. Bəzən xəstələr niyyət edib qaradaşın
yanında yatırlar. Bir sıra xəstələrin buradan nicat tapıb
qayıtması söylənilir.
Məscidə ancaq namaz qılanlar və
nəziri olanlar girirlər. Məscidin kişilərə aid hissəsində iki kitabə vardır.
Niyyət edib məsciddə yatmaq adəti mövcuddur.
«Damcıxana» məscidin yuxarı
tərəfində, bir neçə metr hündürlükdə yerləşir. Açıq salon
şəklində olan həmin yerdə tavandan
su damır. Maraqlıdır ki, ilin
yağışlı və quraq keçməsindən asılı olmayaraq, burada damcı
kəsilmir. Bu məqamda hər cür niyyət etmək olar. Yəni həm
xəstələr həm də hər hansı bir arzusu olan niyyət edib oturur.
Damcının başa və ya çiyinə düşməsi niyyətin tez hasil olacağı,
aşağı ətraflara, bədənin hər hansı bir yerinə düşməsi isə
nisbətən gec hasil olacağı kimi yozulur.
Damcı düşməsə, deməli ,
niyyət qəbul olmur.
Ziyarətgahda ən uca (yüksək)
məqam «Cənnət bağı» adlanan yerdir. Əvvəllər bura çıxmaq çox
çətin idi. İndi isə dəmir pilləkənlər bu işi asanlaşdırmışdır.
Silindrik formalı, hər tərəfdən yüksək qayalarla əhatə olunan
bu məqam duaların qəbul olduğu yer sayılır. Burada gündoğana
doğru qayaların arası ilə dar keçid qalxır. Keçidin baş
tərəfində, sıldırım qayada bir dağdağan ağacı bitmişdir. Həmin
ağaca dilək üçün parçalar bağlanılır.
Beləliklə, ziyarətgahın daha çox
mənəvi təmizlənmə və Allaha yaxınlaşma məqamı olduğu
aşkarlanır. Aşağıdan yuxarıya doğru ziyarət edərək qalxan
insan dünyəvi aləmdən ayrılır. Sanki rəbbani məqama daxil
olur, özünü bağışlanmışlardan sayır. Əlbəttə, bu məqam ancaq
yüksələ bilənlər,
Allaha
qovuşmanı dərk edənlər
üçündür. Belə hallarda qısa zaman daxilində kamil insanın Ali
məqama yüksəlməsi baş verir. Cismən ibadətdə olan aşiq ruhən
özünü cənnətdə hiss edir. Deməli, zamanın övliya-övsiyaları
buranı «cənnətin qapısı» adlandırmışlar. Yəni «Cənnət
Babı»-«Cənnət Bağı»na çevrilmişdir.
«Əshabi-Kəhf»də yemək
hazırlamaq adəti geniş yayılmışdır. Bəzi zəvvalar burada
ehsan verirlər. Ümumiyyətlə, hazırlanmış xörəkdən başqalarına
yedizdirmək böyük savab sayılır. Bişirilmiş xorəkdən evə
gətirib paylamaq adəti vardır. Eyni zamanda, evdən aparılmış
şirniyyatın, çörəyin ayrı-ayrı məqamlara, xüsusən «Yeddi
kimsənə» və «qara daş»a sürtüb, qayıtdıqdan sonra paylanması
inamı geniş yayılmışdır.
Kəsilmiş qurbanın ətindən
qohumlara, qonşulara, imkansızlara paylayırlar. Xalq arasında
belə bir deyim mövcuddur. «Qurban əti ən azı yeddi evə
verilməlidir».
Toplanmış materiallar sübut
edir ki, bura gələnlərin əksəriyyəti əməl edilən adət və
inancların ata-babadan qalma olduğu söylənməklə əsl
mahiyyətini bilmirlər. Hansı ki, inancların demək olar ki,
hamısı çox qədim tarixə malik olmaqla, xalqımızın qan
yaddaşında yaşadılan, Naxçıvanda qədim türklük pasportunu daş
çağından günümüzə qədər qoruyub saxlayan, heç bir dinin dəyişə
bilmədiyi mənəvi sərvətimizdir.
Məhz
bu inamların
genezisinin,
digər
türk
xalqları
ilə
qarşılıqlı
paralellərinin
öyrənilməsi
«Əshabi-Kəhf»lə
bağlı
problemlərin
həllində
əsas
amillərdəndir. |