ZİYARƏTƏ HAZIRLIQ, ZİYARƏTİN KEÇIRİLMƏSİ 

         «Əshabi-Kəhf» müqəddəs ocaq olmaqla, insanlar çox qədim dövrlərdən buranı ziyarət etmişlər, hətta Sovet dövlətinin ciddi qadağasına baxmayaraq, həmin illər də Naxçıvan, həmçinin Qərbi Azərbaycanın digər bölgələri, xüsusən Dərələyəz, Qara Kilsə, Zəngəzurun müsəlman-türk əhalisinin müqəddəs ocağı sayılan «Əshabi-Kəhf»i ziyarətə yasaq qoyula bilmədi. Toplanmış materiallar sübut edir ki, Naxçıvan və indi Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycanın bütün müsəlman əhalisi heç olmasa, həyatında bir dəfə «Əshabi-Kəhf»i ziyarət etməyi özünə borc bilmişdir. Ziyarətə gedən adamın özü ilə başqalarını, xüsuslə ziyarət arzusunda olub, getmək imkanı olmayanları aparması çox böyük savab sayılırdı.

          El arasında deyirlər ki, «Əshabi-Kəhf»i yeddi il dalbadal ziyarət etmək Kərbala, hətta Həcc ziyarətinə bərabərdir. Yəni kimin həmin ziyarətgahlara getmək imkanı yoxdursa, bura getməklə savaba çata bilər. Ziyarətə daha çox ailəvi gedilməsi məqbul hesab olunur. Ziyarət üçün heç bir yaş məhdudiyyəti qoyulmur.

          Ziyarətin dəqiq vaxtı yoxdur. İlin istənilən fəslində getmək olar. Lakin təsərrüfat işləri, həmçinin qurbanların böyüməsi və kökəlməsi ilə bağlı olaraq ziyarətə daha çox yayın son ayı və payızda, ilk qar yağana qədər gedirlər.

          Heyvandarlıqla məşğul olanların çoxu ilk doğulan erkək heyvanı /quzu və ya çəpic/ qurbanlıq adlandırır, ona xüsusi baxardılar. Qurbanlığın itməsi və ya ölməsi yaxşı əlamət sayılmazdı.

          XX yüz illiyin 60-cı illərinə qədər ziyarətə əsasən at, ulaq, qatır, hətta dəvələrlə getmişlər. Ziyarətə gedən bir neçə qohum ailə birləşib «qəfilə» təşkil edirdilər. Qəfiləyə daxil olanların hamısı zəvvar adlanırdı. Qəfiləyə yaşlı, dindar kişilərdən biri rəhbərlik edirdi. Hər qəfilədə ziyarətə getmək imkanı olmayan, qurban aparmayan müəyyən yaşlı adamlar olurdu. Yəni arzusu olub, imkanı olmayanlara da yardım edilirdi.

          Xalq arasında olan inama görə ziyarətdən əvvəl yuyunmaq vacib sayılır.

          Məsafədən asılı olaraq bir və ya bir neçə gün yol gedirdilər. Uzaqdan gələn zəvvarlar bir neçə yerdə dayanır, dincəlirdilər. Bu vaxt yüngül yeməklər yeyilirdi. Qurbanlar cavan oğlanlar tərəfindən birlikdə sürülüb aparılır. Hansı qurban yolda o tərəf bu tərəfə qaçarsa, deyirlər: «Könüllü getmir». Qurbanın «Əshabi-Kəhf»dən qaçıb itməsi pis əlamət sayılır.

          Zəvvarlar özləri ilə vacib ərzaq, odun, paltar-palaz, xörək hazırlamaq üçün qab götürürdülər. Müxtəlif istiqamətdən gələn zəvvarlar ziyarətgaha yaxın bulaq və  çeşmələrdən su doldururdular. «Əshabi-Kəhf»ə aparılmış odunun artığı geri qaytarılmazdı. Orada bir yerə toplanırdı ki, ehtiyacı olanlar istifadə etsin.

         «Əshabi-Kəhf»ə piyada getmək çox savab sayılır. Topladığımız materiallardan aydın olur ki, niyyəti yerinə yetmiş bəzi zəvvarlar uzun, hətta 30-40 km məsafəni piyada, ayaqyalın gedib qayıtmışlar. «Əshabi-Kəhf»ə dörd ətrafdan gedən yolların daşlardan, kol-kosdan təmizlənməsi savab hesab olunur. Eyni zamanda yolları təyin etmək üçün hər 50-100 metrdən bir kiçik daş qalaqları yığılırdı. Məhz buradan daş inamı başlayır. İnama görə hər kəs öz düşməninin adını çəkib dərəyə bir daş atarsa, düşməni bəlaya düşər. Bu inam «filankəsin daşınıatma» adlanır.

         Toplanmış materiallara əsaslanaraq demək olar ki, ziyarətlə əlaqəli ilkin inanclar daş, su, ağac kultu ilə bağlıdır. «Əshabi-Kəhf»in ətrafindakı yol boyu,  xüsusən əsas yol istiqamətində bütün kollara, ağaclara əl yaylıqları, müxtəlif rəngli parçalardan kəsilmiş hissələr bağlanır ki, bunlar da «niyyət», «dilək» adlanır. İndi də yolun ətrafındakı kollara əski bağlanılır.

         «Əshabi-Kəhf»ə çatmamış, yolun kənarında çoxlu qəbirlər vardır. Zəvvarlar ilk öncə həmin qəbirləri ziyarət edirdilər. Yəni sadəcə mərhumların ruhuna fatihə oxuyur, Allahdan rəhmət diləyirlər. Qəbirlərin burada nə vaxtdan və kimə məxsus olduqları məlum deyil. Aşağı hissədəki qəbirstanlıq isə vaxtı ilə burada mövcud olmuş Haçaparaq kəndinə aiddir.

         Rəvayətlə bağlı olaraq ilk ziyarət olunan mağaradan 100-120 metrə qədər aralı, yolun sol tərəfində çobanın itinin - Qitmirin basdırıldığı yerdir. Rəvayətdə «…çobanın iti basdırıldıqdan sonra əl ağacını üstünə taxdığı» söylənilir. Sonralar islama bağlı olaraq yuxarı hissəsində beş barmaq olan ağac taxılmışdır.  

          Mağarada müqəddəsləri ziyarət etmədən və bir sıra ayinləri yerinə yetirməzdən əvvəl gətirilmiş qurban kəsilir. Qurban kəsilməmişdən öncə ona su verilməsi, kəsilərkən qurban duası oxunmasına əməl olunur. Ziyarətgahın ətrafında natəmizlik olmasın deyə, buradan xeyli aralı, yolun sağ tərəfində qurban kəsmək üçün ayrıca yer duzəldilmişdir. Qurban xüsusi adamlar tərəfindən kəsilir. Bacaranlar qurbanı özləri kəsirlər. Qurban kəsilərkən qurban sahibinin sağ əlini kəsən adamın sağ əlinin üzərinə qoyması adətinə rast gəlinir. İnama görə, bunula qurban sahibləri heyvanı özləri kəsmiş hesab olunur.

         Qurbankəsmədən sonra mağarada müqəddəs yerləri ziyarət etməyə başlayırlar. Qeyd edək ki, mağaranın təbii girişi indiki pilləkənlərdən sol tərəfdə yerləşmişdir. Min illər boyu insanların gedib-gəlməsi nəticəsində girişdəki daşlar sürüşkənləşmişdir. Bir zamanlar yerişi asanlaşdırmaq məqsədilə daşlardan ayaq qoymaq üçün pillələr düzəldilmişdi. İndiki pilləkən isə mağaranın aşağı hissəsindəki sıldırımda qurulmuşdur.

          İnsanların ilk rast gəldikləri möcüzə girişin başlanğıcındakı kiçik bulaqdır. Hər tərəf sərt qayalar, bu qayaların altından sızıb gələn bulaq sanki şəfa suyudur. Bu, qədim mağara sakinlərinin, sonrakı dövrlərdə zəvvarların min illər boyu istifadə etdikləri yeganə içməli sudur.

          Bulaq xalq arasında «Yeddi kimsənə» adlanan zıyarət yerini aşağı tərəfindədir. «Yeddi kimsənə» «Əshabi-Kəhf»in girişinin sol tərəfində qabağa doğru əyilmiş qayanın altındadır. Sanki sığınacaqdır. Rəvayətə görə, yeddi müqəddəs burada qayaya söykənərək qeyb olmuşlar. Divarda dörd iz aydın görünür. Sanki insan divara söykənmiş, izi qalmışdır. Xalq arasında olan inama görə, bu, qeybə çəkilmiş yeddi nəfərin kürəklərinin izləridir. Həmin məqama çıxan hər bir zəvvar müqəddəslərin izlərini öpür, bilənlər ehtiram və ziyarət namazları qılırlar. Eyni zamanda, xəstə uşaqları müəyyən müddət burada yatırmaq və s.inanclar vardır.

         Mağaranın içərisində, «Yeddi kimsənə»dən sonra ziyarət edilən məqam Hz. Əli və onun atı Düldüllə bağlıdır. Rəvayətə görə, Hz. Əli bura ziyarətə gəlmiş, Düldül sol tərəfdəki qayadan sağdakı qayaya sıçramış və həmin qayada dal ayaqlarının izi çala kimi qalmışdır. İnsanlar niyyət edib yerdən təqribən 5-6 metrə qədər hündürlükdə olan həmin çalalara kiçik daşlar atırlar. Niyyəti hasil olanın daşı orda qalır. Bir qayda olaraq üç daş atılır.

         Mağaranın daxilinə girdikcə ətrafdakı ağac və kollara parçalar bağlanır. Mağaranın daxili yüksələn formada olmaqla, yuxarı tərəfdə, məscidə və «Cənnət bağına» çıxan yolun solundakı qayada deşik vardır. Niyyəti olanlar deşikdən keçib həmin qayanın başına üç dəfə dolanırlar. Bunu daha çox xəstələr, doğmayan qadınlar və uşaqlar edirlər.

          Məscidin qabağındakı «Qara daş»ın və «Damcıxana»nın ziyarəti əsas məqamlardan hesab edilir. Əvvəllər gətirilmiş nəzirlər qara daşın yanına və ya üstünə qoyulardı. Qara daşı müqəddəs hesab etməklə, onu öpür, daş yapışdırırlar. Bəzən xəstələr niyyət edib qaradaşın yanında yatırlar. Bir sıra xəstələrin buradan nicat tapıb qayıtması söylənilir.

         Məscidə ancaq namaz qılanlar və nəziri olanlar girirlər. Məscidin kişilərə aid hissəsində iki kitabə vardır. Niyyət edib məsciddə yatmaq adəti mövcuddur.

         «Damcıxana» məscidin yuxarı tərəfində, bir neçə metr hündürlükdə yerləşir. Açıq salon şəklində olan həmin yerdə tavandan su damır. Maraqlıdır ki, ilin yağışlı və quraq keçməsindən asılı olmayaraq, burada damcı kəsilmir. Bu məqamda hər cür niyyət etmək olar. Yəni həm xəstələr həm də hər hansı bir arzusu olan niyyət edib oturur. Damcının başa və ya çiyinə düşməsi niyyətin tez hasil olacağı, aşağı ətraflara, bədənin hər hansı bir yerinə düşməsi isə nisbətən gec hasil olacağı kimi yozulur. Damcı düşməsə, deməli , niyyət qəbul olmur.

          Ziyarətgahda ən uca (yüksək) məqam  «Cənnət bağı» adlanan yerdir. Əvvəllər bura çıxmaq çox çətin idi. İndi isə dəmir pilləkənlər bu işi asanlaşdırmışdır. Silindrik formalı, hər tərəfdən yüksək qayalarla əhatə olunan bu məqam duaların qəbul olduğu yer sayılır. Burada gündoğana doğru  qayaların arası ilə dar keçid qalxır. Keçidin baş tərəfində, sıldırım qayada bir dağdağan ağacı bitmişdir. Həmin ağaca dilək üçün parçalar bağlanılır.

          Beləliklə, ziyarətgahın daha çox mənəvi təmizlənmə və Allaha yaxınlaşma məqamı olduğu aşkarlanır. Aşağıdan yuxarıya doğru ziyarət edərək qalxan insan dünyəvi aləmdən ayrılır. Sanki rəbbani məqama daxil olur, özünü bağışlanmışlardan sayır. Əlbəttə, bu məqam ancaq yüksələ bilənlər, Allaha qovuşmanı dərk edənlər üçündür. Belə hallarda qısa zaman daxilində kamil insanın Ali məqama yüksəlməsi baş verir. Cismən ibadətdə olan aşiq ruhən özünü cənnətdə hiss edir. Deməli, zamanın övliya-övsiyaları buranı «cənnətin qapısı» adlandırmışlar. Yəni «Cənnət Babı»-«Cənnət Bağı»na çevrilmişdir.

         «Əshabi-Kəhf»də yemək hazırlamaq adəti geniş yayılmışdır. Bəzi zəvvalar burada ehsan verirlər. Ümumiyyətlə, hazırlanmış xörəkdən başqalarına yedizdirmək böyük savab sayılır. Bişirilmiş xorəkdən evə gətirib paylamaq adəti vardır. Eyni zamanda, evdən aparılmış şirniyyatın, çörəyin ayrı-ayrı məqamlara, xüsusən «Yeddi kimsənə» və «qara daş»a sürtüb, qayıtdıqdan sonra paylanması inamı geniş yayılmışdır.

          Kəsilmiş qurbanın ətindən qohumlara, qonşulara, imkansızlara paylayırlar. Xalq arasında belə bir deyim mövcuddur. «Qurban əti ən azı yeddi evə verilməlidir».

          Toplanmış materiallar sübut edir ki, bura gələnlərin əksəriyyəti əməl edilən adət və inancların ata-babadan qalma olduğu söylənməklə əsl mahiyyətini bilmirlər. Hansı ki, inancların demək olar ki, hamısı çox qədim tarixə malik olmaqla, xalqımızın qan yaddaşında yaşadılan, Naxçıvanda qədim türklük pasportunu daş çağından günümüzə qədər qoruyub saxlayan, heç bir dinin dəyişə bilmədiyi mənəvi sərvətimizdir.

         Məhz bu inamların genezisinin, digər türk xalqları ilə qarşılıqlı paralellərinin öyrənilməsi «Əshabi-Kəhf»lə bağlı problemlərin həllində əsas amillərdəndir.