1 2

        Öncə «Kəhf» surəsinin enməsi ilə bağlı məsələyə diqqət yetirək: Qureyşilər Nadir İbn Haris və Utbə İbn Müaytı Mədinədəki yəhudi alimlərin yanına göndərirlər ki, onlardan Məhəmməddən və onun sifətindən soruşun və kəlamını söyləyin. Çünki onlar qədim kitab əhlidirlər. Onlarda bizdə olmayan peyğəmbər bilgiləri vardır. Bundan sonra onların ikisi də Mədinəyə gəldilər. Yəhudi alimləri onlara dedilər ki, ondan üç şey soruşun:

        1.  O fityələr (gənc igidlər) kimlərdir? Xüsusiyyətləri nədir? Bunların hekayəsi olduqca maraqlıdır.

        2.  O rəcüli tavvaf (yəni o səfər edən adam) yer üzünün şərq və qərbinə çatan kimdir? Hekayəti nədir?

        3.  Ruh nədir?

        Bu üç məsələni soruşun. Əgər sizə onları xəbər versə nəbidir, ona inanın.

        Məhz bu fikirə söykənərək demək olar ki, hadisə xiristianlıqdan əvvəl baş vermişdir. Yəhudilərin kitablarında bu haqda məlumat vardır. Çünki birinci məsələ məhz «Əshabi-Kəhf» haqqındadır. İkinci məsələ isə Zülqəriney haqqında. Əbu Əli İbn Sina yazır ki, Aristotel Allaha tapınan bir toplumun başına gələn hadisədən bəhs edir ki, bu, «Əshabi-Kəhf»dəkilərə bənzəyir. Deməli, «Əshabi-Kəhf» hadisəsi daha qədimdə olmuşdur.

         Rəvayətlərdə hökmdarın və zülmdən qaçanların adı verilsə də, «Qurani-Kərim»də bundan bəhs olunmur. Eyni zamanda hadisənin harada olması da göstərilmir. Bu da Allahın insanlardan gizli saxladığı məsələdir ki, bunun təsirindən dünyanın ayrı-ayrı yerlərində rəvayəilər yaranmışdır.

         Ümumiyyətlə, bəzi araşdırıcılar mağaranı İspaniyada, bəziləri Kiçik Asiyada, bəziləri Misir və s. yerlərdə axtarırlar.

         Fahreddin Razi belə deyir: «Doğrusu, «Əshabi-Kəhf»in nə zamanını, nə yerini ağıla gətirə bilməyə imkan yoxdur.».

         Fransızların «Qrand» Ensiklopediyasında «Sert Dormans»-«Yeddi yatmışlar» adı ilə bu hadisənin tarixiliyi, baş verdiyi ərazi barədə məlumat vardır. 

         Mağaranın yeri haqqındakı anlaşılmazlıqları nəql edən Əbu Həyyan belə deyir: «Bu mağara Rumda deyildi, Şamda deyildi, İspaniyada, Qranta tərəfində Lose ismində yerdə bir mağara vardır ki, içində ölülər və bərabərində çürümüş bir köpək vardır. Ölülərin çoxunun ətləri tökülmüş, bəzisinin əti vücudunda sımsıx yapışmışdır. Çox əsrlər keçmiş, biz bunların nə olduğunu bilmirik. İnsanlar isə bunların «Əshabi-Kəhf» olduğunu sanırlar».

          Mağarada ölülərin uzun müddət çürümədən qalması fikrinə Əbdürrəşid Əl-Bakuvidə də rast gəlirik. Diqqət yetirmək lazımdır ki, rəvayətin Naxçıvan variantında meyitlərin qalmasından yox, mağaraya sığınanların qeyb olmalarından söhbət gedir.

          Əldə olunmuş çox saylı mənbələrdən demək olar ki, başlıca diqqət Türkiyə ərazisindəki, həmçinin digər ölkələrdəki «Əshabi-Kəhf»lərə yönəldilir. «Qurani-Kərim»in təfsirlərində də əsasən Anadoludaki «Əshabi-Kəhf»dən bəhs olunur. 1992-ci ildən fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş Sədrəddin Bəlağinin «Quran qissələri» kitabının «Əshabi-Kəhf» bölməsindəki fikirlər yunan-roma mənşəli olmaqla, özündən əvvəlkiləri təkrar edir. Kitabın 191-ci səhifəsindəki izah üçün qoyulmuş işarədəki «Qurani-Kərim, Kəhf surəsi, 10-cu ayə və sonraki ayələr» ifadəsi yazılmışdır. Bu yanlışdır, çünki 9-cu ayədə deyilir: «Yoxsa Kəhf və Rakim Əshabını bizim çaşılacaq ayələrimizdən bir şey mi sandın?». Eyni zamanda, 10-cu ayə və sonrakı ayələrdə ifadəsindən belə çıxır ki, 110-cu ayəyə qədər. Lakin bu məsələdən 9-26-cı ayələrdə bəhs olunur. Müəllif Efesus şəhərindən bəhs edərkən onun coğrafi mövqeyini, həmçinin «Əshabi-Kəhf»lə bağlı rəvayətin məhz bu şəhərdə, təqribən 249- 251-ci illərdə baş verdiyini göstərir.

          Yuxarıdakı mənbələrdən məlum olur ki, «Əshabi-Kəhf»lə bağlı rəvayətin birbaşa xiristianlıqla əlaqələndirlməsi, xüsusən hind-ari (Roma-Yunan, İspanya) mənşəli hesab edilməsi məsələyə birtərəfli yanaşmadır.

           Bununla bağlı «Qurani-Kərim»in «Kəhf» surəsinin 9-cu ayəsinin açıqlamasına diqqət yetirdikdə məlum olur ki, tərcümə müxtəlif mənbələrdə fərqli verilmişdir.

           «Yoxsa Kəhf və Rakim əhlinin bizim şaşılacaq ayələrimizdən bir şey mi sandın?».

           «Ey Mühəmməd, yoxsa sən Kəhf və Rakim sahiblərini şaşılacaq ayələrimizdənmi sandın?».

           «Yoxsa sən ey Mühəmməd,…Mağara və kitabə əhlini şaşılacıq ayələrimizdənmi zənn etdin?».

           «(Rəsulum)… Yoxsa sən bizim ayələrimizdən /sadəcə/ Kəhf və Rakim sahiblərinin ibrətə şayan olduqlarınımı sandın?».

          «Kəhf və Rakim əshabının əhvalını dəlillərimiz içərisində şaşılacaq bir dəlilmi sandın? ».

          «Yoxsa Kəhf və Rakim əhlinin taleyi qəribə gəldi, elə bildin ayələrimizdən qəribəsi təkcə bu imiş?».

          Bu ayədəki Kəhf sahibləri («Əshabi-Kəhf») artıq rəvayətlərdən məlumdur. «Qurani-Kərim»in sonrakı ayələrində /10-26/ onlarla bağlı geniş məlumat vardır. Bəs, Rakim sahibləri kimdir və ya Rakim ifadəsi ilə nə nəzərdə tutulur? Ayrı-ayrı müəlliflər buna müxtəlif cəhətdən yanaşmışlar.

          Əbdülbaki Gölpınarlı yazır: «Rakiyimin sonradan mağaranın qarşısına (içərisinə) qoyulan və üzərində «Əshabi-Kəhf»in başına gələn hadisələrin həkk edildiyi /qazıldığı/ daş lövhə olduğu Cübeyr oğlu Səiddən rəvayət edilmişdir. «Əshabi-Kəhf» haqqında yazılmış bir kitabdır deyənlər də mövcuddur».

          Elmallı M.Həmdi məsələ ilə bağlı qeyd edir: «Kəhf, dağlarda bilavasitə geniş olan mağaralara verilən addır. Kiçiyinə «ğar» deyilir. Türkcəsi «İn»dir».

          Rakim bizim kitabə dediyimiz yazılı daş, metal və s. düzəldilmiş lövhə deməkdir.

          Təsvirlərə görə, Kəhf dağda olan geniş mağara deməkdir. «Rakim»in nə olduğu ilə bağlı bir nəticə əldə olunmamışdır. Ancaq bu mənalardan biri olacağı ehtimal edilir: Mağaranın olduğu dağ və ya vadi, «Əshabi-Kəhf»in adlarının yazıldığı kitabə.

          Avropa mənbələrində Rakim «Əshabi-Kəhf»in başına gələnlərin yazılıb mağarada qoyulduğu mis lövhədir.

          Yazılı mənbələrdən belə nəticəyə gəlmək olar:

          1.Mağaranın sahəsi geniş olmuşdur.

          2.Burada yazılı kitabə qoyulmuşdur.

          Naxçıvandakı «Əshabi-Kəhf» mağarası geniş olmaqla burada bir neçə kitabə vardır. Kitabənin tədqiqatçısı Hacı Fəxrəddinin araşdırmalarından məlum olur ki, üzərində «Qurani-Kərim»in «Əl-Kəhf» surəsinin 9, 10, 11, 12, 17 və 18-ci ayələri həkk edilmiş mərmər lövhə /kitabə/ təbii aşınma nəticəsində məhv olmaq təhlükəsində olduğu üçün Naxçıvan ölkəsinin hakimi Şükürulla xanın qərarına əsasən onun üzü təzədən ayrı bir daşa yazılaraq əvvəlki daşın yerinə qoyulmuşdur. Bu hicri 1190, miladi 1776-cı ildə olmuşdur.

         Bu baxımdan rus tədqiqatçılarının araşdırmaları diqqəti cəlb edir. Onlar mağaranın, onunla bağlı rəvayətin tarixini xristianlıqla bağlamağa çalışırlar. Hətta rəvayətdəki dağ Yunisin Roma hökmdarı Detsiy olduğunu iddia edirlər. Bu yazılarda ancaq Efesdəki mağaradan danışılır. Başlıca diqqət mağaranın deyil, rəvayətin yaranma tarixinə yönəlmişdir. Əbu Reyhan Biruninin də fikirləri bu istiqamətdədir. Bunun səbəbi isə onun rəvayəti xristianlar arasında toplamasıdır.

          Naxçıvandakı «Əshabi-Kəhf»lə bağlı rəvayət 1881-ci ildə K.Nikitin tərəfindən toplanmış və nəşr edilmişdir. Onun toplamış olduğu rəvayət cüzi dəyişikliklərlə bizim verdiyimiz rəvayət kimidir. K. Nikitinin təqdim etdiyi rəvayətdə bu ifadə diqqəti cəlb edir: «Təmlixa şəhərə gələrkən bazarda öyrənir ki, şəhərdə iki hökmdar var: Müsəlman və xristian. Şəhər darvazasına asılmış bayraqda yazılıb: «Allahdan başqa Allah yoxdur». Bu fikir ümumi səmavi dinlər üçün xarakterikdir. Şifahi xalq ədəbiyyatından, toplanmış etnoqrafik materiallardan məlumdur ki, Naxçıvanda, ümumiyyətlə, islam dünyasında bu ifadə «Lailahəilləllah» kimi işlədilir.» Bizcə, müəllif bu fikri verərkən xiristianlığa yol açmaq üçün zəmin yaratmışdır. Digər tərəfdən müəllif materialların kimdən toplanması haqqında məlumat vermir. Ümumiyyətlə, rəvayətin heç bir variantında bu məsələ yoxdur. Bu müəllifin çox ustalıqla 1828-ci ildə Naxçıvana İran ərazisindən köçürülmüş xiristianlara (ermənilərə) hakimiyyət vermə fikrindən irəli gəlir. 

          Müəlliflərin başlıca arqumenti rəvayətin islamdan əvvəl baş verməsi, yatmışların qayıtdığı zaman Tək Allahlığın olmasıdır.

          Toplanmış materiallar göstərir ki, rəvayət Orta Asiya türkləri arasında da məlumdur. Bu haqda ilk elmi məlumat A. Kalmıkov tərəfindən verilmşdr. Lakin müəllif tərcüməçisinin pis olmasına görə rəvayəti tam toplaya bilmədiyini söyləyir.

          Nəhayət, 1978-ci ildə Orta Asiya türklərinin etnoqrafiyasının öyrənilməsində xüsusi xidmətləri olmuş Q.P. Snesarevin maqaləsi bu sahədə yeni fikirlər söyləməyə imkan verdi. Q.P.Snesarev yazır ki, rəvayətin açarını Orta Asiyada deyil, Kiçik Asiyada axtarmaq lazımdır. Topladığı iki rəvayətdə hökmdarın adı Dağ Yunis göstərilsə də, müəllif onun Roma imperatoru Kay Messiy Kivint Troyan Detsiy /201-251-ci illər/ olduğunu sübut etməyə çalışır. Müəllifin fikirlərinə görə bu rəvayət ancaq bütpərəst Roma hökmdarı tərəfindən xristianların sıxışdırılması və qətliamı ilə əlaqəli yaranmışdır. Fikirlərini davam etdirərək Q.P.Snesarev rəvayətin Orta Asiyaya islam, onun müqəddəs kitabı «Qurani-Kərim» vasitəsi ilə yayılması ideyasına qarşı çıxaraq yazır ki, bizim qənaətimizə görə, rəvayətin Xarəzmdə yayılmasında Quran əsas mənbə deyil. Böyük çək-çevirdən sonra rəvayətin əraziyə xristianlar vasitəsi ilə gətirildiyini iddia edir. Elə həmin yerdə yazır ki, Xarəzm xristianları haqqında çox az məlumat var. Q.P.Snesarevin yazısında rəvayətin Xarəzmdə yayılmış iki variantı verilmişdir. Rəvayətin  birində qaçanlara şahın oğlu başçılıq edir. Oğlan və beş dostu zülmdən qaçırlar. Yolda çobanla  rastlaşırlar. Sonrakı hadisələr eyni ilə Naxçıvandakı kimidir. Gənclərin adları Temrixo, Maksalmino, Kaçputt, Kaşofat, Tab-Yunus, Ozurpat-Yunus itin adı Katmir.

         Bu rəvayətdə gənclərin min il yatdığı göstərilir. İkinci rəvayətin sujeti tamamilə fərqlidir. Guya bir şah öz qızı ilə evlənmək istəyir. Bu işdən narazı olan vəzirləri paytaxtı tərk edib mağaraya sığınırlar. Dağ Yunis onların ardınca ordu göndərir. Gəlib görürlər ki, mağaranın qabağında göyərçin bala çıxarıb. Düşünmüşlər ki, deməli onlar mağaraya girməyiblər. Qayıdıb gedirlər. Sonrakı sujet eynidir.

          Müəllif rəvayəti toplasa da, onun yayılması ilə bağlı məsələdə özündən əvvəlki xristianlıq nəzəriyyəsinə üstünlük vermişdir. Roma-Yunan nəzəriyyəsini müdafiə edən müəllif A.Krimskiyə söykənərək rəvayətin tarixi olmadığını söyləyir. Bu isə «Qurani-Kərim»dəki fikrə ziddir. Çünki «Qurani-Kərim »də bu, olmuş hadisə kimi verilmişdir. Müəllif rəvayətdən çox xristianlığın yayılmasını ön plana çıxarır. Necə olsa, hər halda rəvayətin yayılması barədə məlumat vardır.

           Bizcə, burada xristianlıqdan əvvəlki Təktanrıçılıq dövründən bəhs olunur. Xüsusən, türklər islam və xristianlıqdan çox əvvəl Təktanrıçı olmaqla, Göy Tanrıya inanmışlar. Lakin türkün bir qövmü uzun olmayan bir müddətcə Təktanrını unudub, kafir oldu. Xüsusən Qara xanın zamanında bu məsələ daha da kəskinləşir. Lakin oğlu Oğuz xan böyüdükdən sonra atasını öldürüb ölkədə yenidən Təktanrıçılığı hakim edir. Əbdülqazi Bahadur Xanın məlumatından aydın olur ki, Oğuz xan təqribən bizdən dörd min il əvvəl yaşamışdır.

         Tanınmış türk alimi Fahrettin Kırzıoğlu da Oğuzların tarixini üç min beş yüz ildən çox hesab etməklə, ilk Qıpçaqların Qafqazda bir toplum halında görünmələrini e.ə. VIII yüzilliyə aid edir. Yəni onların Oğuzlardan tam ayrılması bu vaxt baş vermişdir. Təbii ki, Oğuzlar Qafqazda Təktanrıçılıq ideyasını yaymış və ona əməl etmişlər.

          Rəvayətin türk xalqları arasında formalaşdığını qəti söyləmək olar. Yuxarıdakı faktları analiz edərkən bu hadisənin məhz Naxçıvanda baş verdiyi ortaya çıxır. Həmin fikri əsaslandırmaq üçün aşağıdakı faktlara diqqət yetirək.

          Hazırda Naxçıvanda yayılmış rəvayətdə Dağ Yunisin şəxsiyyəti, onun Araz çayının sol sahilində böyük bir şəhər saldığı, suvarma üçün «Dağ Yunisin çarxı» adlanan yerdə böyük qurğunun olduğu, həmin yerin «Əshabi-Kəhf»ə yaxın olan Nehrəm kəndində eyni adla məlum olması söylənməkdədir. Deməli, Dağ Yunisin məsələsi ancaq məlum rəvayətlə bitmir. Maraq doğuran bir məsələ var. Necə olur ki, harada yayılmasından asılı olmayaraq, bütün rəvayətlərdə hökmdarın adı Dağ Yunis olduğu halda müəlliflər onu roma-yunanlara bağlamaq üçün dəyişdirirlər. Hansı ki, türklərdə dağla başlayan adlar geniş yayılmışdır. Oğuz xanın üç kiçik oğlunun birinin adı Tağ (Dağ) xandır.

           Rəvayətdən məlum olur ki, vəzirin adı Təmirxandır. Bütün variantlarda türklərdəki Temir əsas götürülməlidir. Hazırda türklərdə Timur, Teymur, Kantemir, Temirtaş və s. adları geniş yayılmışdır. Rəvayətlərdəki itin adı bütün variantlarda Kitmir, Ketmir, Katmir kimidir. Qeyd edək ki, Naxçıvanda itin basdırıldığı yer «Qitmir» adlanır.

          Maraqlı məsələ rəvayətin hansı istiqamətdə və necə yayılmasıdır. Rəvayətin Orta Asiyada zəif olması, burada mağaraların haqqında xəbər verilməməsi onun qərbdən başlayaraq yayıldığını söyləməyə imkan verir.

          Orta Asiya variantında təsvir edilən mağaralarla bağlı rəvayətlərdə Həzrəti Peyğəmbərimizin Hicrət zamanı Sevr mağarasına sığınarkən baş vermiş hadisələr daxil edilmişdir. Zülmdən qaçanlar mağaraya sığınırlar, onların ardınca düşənlər gəlincə mağaranın girəcəyində hörümçək tor toxuyur, göyərçin bala çıxarır. Digər bir variantda mağaranın çox kiçik olduğunu görməkdəyik: «Onlar mağaraya daxil olduqdan sonra girəcəyi daşla qapadılar».

          Bizcə, rəvayət Orta Asiyaya iki vasitə ilə yayıla bilər: Birincisi, Qərb və Şərq türklərinin mütəmadi əlaqələri, ikincisi, İslamı qəbul etdikdən sonra «Qurani-Kərim» vasitəsilə. Lakin buradakı rəvayətlərdə də müxtəlif variantların olması hər iki yolla yayıldığını söyləməyə imkan verir.

          Rəvayətin xristianlıq və ondan əvvəlki dövrə aid olması da daha çox Naxçıvanla,  buranın qədim qıpçaq türk əhalisi ilə səsləşir. Bununla bağlı «Kitabi-Dədə Qorqud»a diqqət yetirək: Səkrək Qazan xandan ordu alıb Şirokazdan çıxıb Göyçə dənizinə qədər çalıb-çapır. Yolu kafərin əlində olan Əlincə qalasına düşür. Qara Təkurun adamları tərəfindən əsir götürülür. Qardaşı böyüdükdən sonra cənub istiqamətindən (Dərəşam suyu) Əlincəyə gəlib qardaşını azad edir. Deməli, Əlincə müsəlman /tək tanrıçı/ olmayan qıpçaqların əlində idi. Qeyd edək ki, «Əshabi-Kəhf» əlincə qalasının yaxınlığındadır. Araları 10 km-ə qədər olar.

          «Dədə Qorqud»dakı kafər dinsizdir. Azğın dinlidir. Adam ətindən qovurma hazırlayırlar. Deməli, onların məmləkətində tək tanrıçıya aman yoxdur.

           Məsələ ilə bağlı Əbdülqazi Bahadır xanın məlumatına diqqət yetirək: «Türk xalqı Yafəsdən ta Əlincə xan zamanına qədər müsəlman (tək tanrıçı)  idi. Əlincə Xan padşah olduqdan sonra xalqın sayı və malı çox oldu və Kara xan zamanında kafərlikdə elə möhkəm idilər ki,  əgər atasının müsəlman (tək tanrıçı) olduğunu eşitsə-oğlu öldürər, oğlu olsa, atası öldürərdi.

           Tarixi mənbələr göstərir ki, Naxçıvan bölgəsində , eyni zamanda Araz çayının güneyində Naxçıvanla qonşu olan ərazilərdə xristianlarla atəşpərəs sasanilər arasında döyüşlər olmuşdur. Həmin döyüşlərdə xristian-qıpçaqlar, bulqar-vənənd türkləri  romalılarla bərabər vuruşmuşlar. 451-ci ildə Maku yaxınlığındakı  Avarayr döyüşündə 66 minlik Roma ordusunun 4 qolundan üçüncüsünə qıpçaq sərkərdəsi Vənənd Tatul komandanlıq edirdi.

           Qeybə çəkilənlərin 7 nəfər olması, 7 rəqəmin müqəddəs sayılması ilə bağlı inamın izini qədim şumer dastanı «Bilqamıs»da da görürürük:

Divar bişmiş kərpicdən bərk hörülüb başa-baş

Yeddi müdrikmi qoyub qalanın himinə daş?

           Buradakı «yeddi müdirik» yeddi müqəddəs kimi də işlədilir. Dastanda uzun müddət yatma sujetinə rast gəlirik. Bilqamıs əbədi həyat üçün Utnapiştinin yanına getdikdən sonra onu yuxu tutur.  7 gün yatır.

          «Kitabi-Dədə Qorqud»da oğuz igidləri 7 gün yatırlar və buna «kiçik ölüm» deyirlər.

           Qeyd edək ki, türk ədəbiyyatında yeddi yatmışların «Bilqamıs»dakı  yeddi müdiriklərlə qarşılaşdırmalarına rast gəlinir.

          Anadolu Bektaşiləri arasında yeddi rəqəmi ilə bağlı bir rəvayət diqqəti cəlb edir. Bu məsələdən bəhs edərək prof. dr. Hikmət Tanyu yazır: «Yeddi və yeddilər onlara görə Hz.Əli tərəfdarları olub. Yezit əsgərlərinin zülmündən qaçaraq bir mağarada gizlənib yuxuya dalırlar. Yeddilər o mağarada üç yüz il yatanlar olub. Yemliha, Makselina, Bemuş, Debemuş, Kefete-Tayyuş, Saznuş və Kitmir adlı itləri olaraq ifadə edilməkdədir. Rəvayətin fərqli şəkilləri vardır».

          Bu, rəvayətin elm aləmində ən az məlum olan variantıdır. Təbii ki, bu variant sonralar yaranmışdır. Naxçıvanda, ümumiyyətlə, Azərbaycanda rəvayətin bu variantı məlum deyil. Lakin bir məsələni qeyd etməliyik ki, Əhli-Beyt övladlarına zülm edildikdə onların bir çoxu Azərbaycana, o cümlədən Naxçıvana pənah gətirmişlər. Hazırda Naxçıvanda onlarla bağlı üç imamzadə var.

          Rəvayətin əski çağdan türklərlə bağlı olduğunu təsdiq edəcək əsas amillərdən biri də «Əshabi-Kəhf»dəki inanclardır. Araşdırmalar göstərir ki, buradakı inanclar qədim türklərə aid olmaqla, arxaik xarakter daşıyır. Həmin inancları belə sıralamaq olar: Dağ-daş-mağara kultu, su kultu, ağac kultu…

1 2